تاریخچه صنعت چاپ در جهان و ایران

 

تاریخچه صنعت چاپ در جهان به حوالی پایان قرون وسطی برمی گردد و برخی از مورخان و نویسندگان ازجمله هنری لوکاس منشأ ابداع و اختراع آن را چین می دانند و معتقدند که این هنر از چین به اروپای غربی راه یافته است.

چگونگی پیدایش صنعت چاپ (با آن که غربی­ ها آن را به نام خود می ­دانند) چندان آشکار و بدیهی نیست، اما به گفته ­ای باید کشور چین را مبدأ آغاز چاپ دانست. در ایران نیز ظهور خدمات و صنعت چاپ و ورود چاپخانه، به دورانی بیش از صد سال باز می­ گردد. نوشتهای که می ­خوانید، نگاهی دارد به موضوع تاریخچه صنعت چاپ در جهان و ایران

 

تکثیر کتاب ها پیش از اختراع صنعت چاپ

قبل از اختراع چاپ، کتاب­ ها را با دست تکثیر می­ کردند. در آتن، اسکندریه و روم، عده ­ای از نسّاخان و نویسندگان، از شاهکارهای ادبی نسخه برداری می­ کردند و این کار در سراسر قرون وسطی ادامه داشت. کتاب به اندازه ­ای گرانبها بود که تعداد کمی از مردم توانایی تهیه آن را داشتند. در نتیجه، در عصر کاوش و پیشرفت، امکان خواندن و پژوهش محدود بود.

در بیشتر دوران قرون وسطی، از پوست گوسفند و گوساله برای نوشتن استفاده می شد. از یک قرن پیش از شارلمانی، دیگر پاپیروس مورد استفاده قرار نگرفت. مسلم است که کاغذ برای اولین بار از جهان اسلام به اروپا راه یافت زیرا کاغذ، اولین بار در آن دسته از سرزمین­ های مدیترانه که با سرزمین ­های اسلامی تماس مداوم داشتند دیده شده است. مسلمین، راز تولید کاغذ را از چینی­ ها آموخته بودند .

برای ساختن کاغذ، الیاف گیاهی را خرد و خمیر می­ کردند، خمیر را به صورت لایه ­ای نازک و یکنواخت روی صفحه ­ای یا پارچه ­ای پهن می­ کردند و می­ فشردند تا آبش گرفته شود و آنگاه الیاف را در هم می­ فشردند. حوالی پایان قرون وسطی (به ویژه هنگامی که چاپ متداول گردید) کاربرد کاغذ، جایگزین کاربرد پوست و کاغذ پوست شد.

تاریخچه صنعت چا در جهان و ایران

تاریخچه صنعت چا در جهان و ایران

 

منشأ صنعت چاپ

منشا صنعت چاپ را باید در چین جست­جو کرد، گرچه اشپیل فوگل در کتاب خود هیچ اشاره ­ای به نقش مشرق زمین و به طور اخص، چین در ابداع چاپ ننموده است و آن را از مهم ترین ابداعات فناوری تمدن غربی می­ شمارد، اما بسیاری از مورخان و نویسندگان همانند هنری لوکاس، نقش چین را در صنعت چاپ نادیده نگرفته ­اند و بر این باورند که این هنر از چین به اروپای غربی رسیده است. به این ترتیب، مراحل تحول صنعت چاپ در هاله ­ای از ابهام قرار دارد.

عبدالحسن آذرنگ در کتاب خود می­ نویسد: «در حدود سال ۱۰۴۰ میلادی، کیمیاگری چینی به نام «پی شنگ» از گل و نوعی چسب مخصوص، ترکیبی به وجود آورد و با آن حروفی متحرک ساخت و سپس این حروف را پخته و سفت کرد. پی شنگ حروف را کنار هم قرار می ­داد و با وسیله ­ای فلزی محکم می­ کرد و بر روی آن مخلوطی از رزین، موم و خاکستر می­ مالید و صفحه حروف را به آرامی حرارت می ­داد. پس از انتقال نقش صفحه بر کاغذ و تکثیر آن، باز حروف را به آرامی حرارت می­ داد و از هم جدا می­ کرد که این ابتکار پی شنگ را راه حل حروف چینی با حروف متحرک می دانند.»

 

صنعت چاپ پس از قرن دوازدهم

از سده دوازدهم به بعد، صنعت چاپ در غرب با کمک قالب­ های چوبی و حکاکی دستی صورت می گرفت، اما آنچه در سده پانزدهم ابداع محسوب شد، عبارت بود از تکمیل دستگاه چاپ فلزی و متحرک که نسخه­ های فراوانی را با سرعت بیشتر چاپ می­ کرد. تحول در صنعت چاپ تا رسیدن به دستگاه فلزی را باید یک روند تدریجی به حساب آورد که در فاصله سال­ های ۱۴۴۵ تا ۱۴۵۰ میلادی به اوج رسید .

یوهانس گوتنبرگ اهل مانیتس، نقش مهمی در تکمیل این صنعت ایفا کرد. «انجیل گوتنبرگ »که در سال ۱۴۵۵ یا ۱۴۵۶ میلادی به پایان رسید، اولین کتاب واقعی محصول نوع چاپ متحرک بود. در نیمه دوم سده پانزدهم، چاپ جدید به سرعت در اروپا رواج یافت . چاپخانه­ ها در دهه ۱۴۶۰ میلادی در سراسر خاک امپراتوری مقدس روم تاسیس شد و با گذشت ده سال، به ایتالیا، فرانسه، اسپانیا و اروپای شرقی رسید؛ مخصوصاً ونیز که به مرکز چاپ معروف شد و تعداد چاپگران این شهر تا سال ۱۵۰۰ میلادی نزدیک به صد تن رسید و حدود دو میلیون جلد کتاب در آنجا به چاپ رسید.

تاریخچه صنعت چا در جهان و ایران

تاریخچه صنعت چا در جهان و ایران

 

تاریخچه صنعت چاپ در جهان

اختراع فن چاپ درحقیقت به قرن ها پیش از گوتنبرگ که نامش به عنوان مخترع چاپ در تاریخ به ثبت رسیده است، برمی­ گردد و آشوریان چند هزار سال قبل از میلاد بر خشت ­هایی از گل‌ رس مهر می‌زدند. استعمال حروف قابل انتقال نیز میان سال‌های ۱۰۵۱ و ۱۰۵۸ در چین آغاز شد. مخترع این حروف فردی به نام پی‌شنگ بود و حروف هم از گل‌رس ساخته می‌شد.

 

نقش گوتنبرگ در توسعه صنعت چاپ

حروف دستی و حروف قلعی که پس از آنها به کارآمد، هیچ یک رواجی نیافت، بر عکس حروف چوبی متداول شد. تا این‌که در سال ۱۴۴۰، گوتنبرگ ظاهرا بدون اطلاع از کار چینی­ ها، حروف قابل انتقال را اختراع کرد و برای هر یک از حروف الفبا یک حرف جداگانه به کار برد. حروف متحرک را چینی‌ها اختراع کردند، ولی گوتنبرگ که حرفه ­اش زرگری بود، آلیاژ مناسب برای ریخته­ گری حروف را از سرب و آنتی موآن به دست آورد سپس نسبت هر یک از این دو فلز را به گونه­ ای انتخاب کرد که حروف بیش از حد سخت و نرم نباشند. سرانجام برای مرکب چاپ هم فرمول مناسبی پیدا کرد و خلاصه با رفع موانع و حل مشکلات عمل چاپ را میسر و اجرایی کرد .

تقریبا ۲۰ سال پس از نخستین تلاش­ های گوتنبرگ در امر چاپ، این صنعت با استفاده از سطوح برجسته در ونیز، فلورانس، پاریس و لیون در حدی مختصر و محدود رواج یافت. اما دستگاه چاپ گوتنبرگ، به علت داشتن هزینه ­های بسیار زیاد فقط برای ثروتمندان قابل دسترسی بود و به همین دلیل تا مدت ­های طولانی استقبال چندانی از آن نشد. ۳۰۰ سال پس از اختراع دستگاه چاپ گوتنبرگ، نمایشنامه نویسی آلمانی به نام آلوئیس زنه فلدر، چاپ سنگی یا لیتو گرافی را در سال ۱۷۹۶ میلادی اختراع کرد. هر سنگی که متن یا تصویر با این روش روی آن نقش می ­بست، برای چاپ حدود ۷۵۰ نسخه عملکرد مطلوب داشت و پس از آن نقش روی سنگ قابل چاپ نبود.

تاریخچه صنعت چا در جهان و ایران

تاریخچه صنعت چا در جهان و ایران

 

تاریخچه صنعت چاپ در ایران

اگر چه درباره شروع چاپ سنگی در ایران روایات متعددی وجود دارد، به نظر می ­رسد چاپ سنگی را برای نخستین بار میرزا صالح شیرازی در تبریز راه اندازی کرد. میرزا صالح که از سوی دولت ایران برای فراگیری هنرهای جدید به اروپا رفته بود، در بازگشت یک دستگاه چاپ سنگی با خود به تبریز آورد که آن را در سال ۱۲۵۰ قمری راه انداخت.

چاپخانه سنگی طی مدت کوتاهی در تهران و بعد اصفهان و سپس سایر شهرهای ایران تاسیس شد و بیش از ۵۰ سال تنها روش چاپ در ایران بود و تا اواخر دوره قاجار، هر چه در ایران چاپ می­ شد، به روش چاپ سنگی بود. البته هشت سال قبل از ورود چاپ سنگی به ایران چاپ سربی نیز راه ­اندازی شده بود، ولی به علت هزینه و زحمت زیاد آن، پس از ورود چاپ سنگی­، کنار گذاشته شد و بعدها در اواخر دوره قاجار دوباره حروف سربی و استفاده از آن رایج گردید.

تاریخچه صنعت چا در جهان و ایران

تاریخچه صنعت چا در جهان و ایران

 

رواج چاپ سربی در ایران

طریقه چاپ سربی روش نسبتا ساده ­ای بود. کاغذ روی صفحه ­ای متشکل از حروف برجسته سربی و آغشته به مرکب فشرده می ­شد و بر اثر فشار، حروف بر صفحه کاغذ نقش می­ بست. حروفچینی روزنامه نیز نخست به صورت دستی انجام می­ گرفت، ولی بعدها این کار با دستگاه ­هایی که معمول ­ترین آنها «لاینو تایپ» بود، صورت پذیرفت. دستگاه حروفچینی خودکاری لاینوتایپ در سال ۱۸۸۶ میلادی ساخته شد. و بدین ترتیب سرعت چاپ به تدریج فزونی یافت. پیشرفت فناوری کم کم باعث شد دستگاه حروفچینی سربی از دور خارج شود و جای خود را به دستگاه الکترونیکی بدهد.

عده‌ای‌ آغاز تاریخچه صنعت چاپ در ایران‌ را عصر ایلخانیان‌ می‌دانند؛ برخی‌ احتمال‌ داده‌اند که‌ یهودیان‌ فارسی‌‌ زبان‌ پیش‌ از سایر گروه‌های‌ فارسی‌زبان‌ به‌ اهمیت‌ چاپ‌ کتاب‌ پی‌برده‌‌اند.

در سال ۱۶۳۹سه‌ کتاب‌ به‌ زبان‌ و خط‌ فارسی‌ از سوی‌ هیئت‌های‌ تبلیغی‌ مسیحی‌ و در باب‌ تبلیغ‌ مسیحیت‌ در لیدن‌ هلند به‌ چاپ‌ رسیده‌ و چاپخانه‌ای‌ که‌ این‌ کتاب‌ها در آن‌ چاپ‌ شده‌، ظاهراً نخستین‌ چاپخانه فارسی‌ در جهان‌ است. بر اساس‌ مدارک‌ موجود، نخستین‌ کتابی‌ که‌ در خود ایران‌ چاپ‌ شده‌، زبور داوود یا ساغموس‌ است‌ که‌ در ۱۶۳۸ به‌ زبان‌ و خط‌ ارمنی‌ در ۵۷۲ صفحه‌ در جلفای‌ اصفهان‌ و به‌ دست‌ کشیشان‌ ارمنی‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است.

 

آغاز صنعت چاپ توسط ارمنیان ایران

اینکه‌ ارمنیان‌، پیش‌ از دیگر گروه‌های‌ قومی‌ ـ زبانی‌ ساکن‌ ایران‌ توانسته‌اند در ایران‌ چاپخانه‌ای‌ از آن‌ خود تأسیس‌ کنند و آزادانه‌ به‌ چاپ‌ و نشر منابع‌ مسیحی‌ بپردازند و در میان‌ اقوام‌ جهان‌ مقام‌ پانزدهم‌ را از حیث‌ قدمت‌ چاپ‌ احراز کنند، دلایل‌ بسیاری‌ دارد که‌ مهم‌ترین‌ آن‌، محیط‌ آزاد و تشویق‌آمیزی‌ بود که‌ به‌ ویژه‌ شاه‌ عباس‌ اول‌ صفوی‌ و فرمانروایان‌ دیگر این‌ سلسله‌ برای‌ آنها ایجاد کرده‌ بودند.

ارمنیان‌ حدود ۳۰ سال‌ پس‌ از کوچ‌ به‌ جلفای‌ اصفهان‌، بصمه‌خانه‌ای‌ در این‌ شهر دایر و چاپ‌ کتاب‌ را آغاز کردند. براساس‌ اشاره‌های‌ سیاحان‌ خارجی‌، به‌ویژه‌ شاردن‌، شماری‌ از ایرانیان‌ در عصر صفویه‌ از کار چاپ‌ و چاپخانه‌ آگاهی‌ داشته‌ و به‌ ورود آن‌ به‌ ایران‌ شایق‌ بوده‌اند. جان‌ پینکرتون‌ و جونس‌ هنوی‌، که‌ در عصر نادرشاه‌ افشار به‌ ایران‌ سفر کرده‌اند، از جزوه‌هایی‌ صحبت‌ به‌ میان‌ آورده‌اند که‌ به‌ زبان‌ لاتینی‌ و عربی‌ چاپ‌ و منتشر می‌شده‌ است.

تاریخچه صنعت چا در جهان و ایران

تاریخچه صنعت چا در جهان و ایران

 

تحول‌ عمده‌ در صنعت چاپ‌ ایران

تحول‌ عمده‌ در فن‌ چاپ‌ و انتشار مواد چاپی‌، اعم‌ از کتاب‌، روزنامه‌ و مواد دیگر، از دوره ولایتعهدی‌ عباس‌ میرزای قاجار  آغاز شد که‌ مصادف‌ است‌ با پیامدهای‌ جنگ‌های‌ ایران‌ و روس، چاپخانه‌ای‌ که‌ بنا بر مدارک‌ فعلی‌، وجود آن‌ محرز است‌، در سال ۱۲۳۳ به‌ دست‌ آقا زین‌العابدین‌ تبریزی‌ و با حمایت‌ عباس‌ میرزا در تبریز تأسیس‌ شده‌ است.  فتح‌نامه، اثر میرزا ابوالقاسم‌ قائم‌ مقامِ فراهانی‌، تفصیلی‌ از جنگ‌های‌ ایران‌ و روس‌، ظاهراً نخستین‌ کتاب‌ فارسی‌ است‌ که‌ در ذیحجه ۱۲۳۴ در ایران‌ چاپ‌ و منتشر شده‌ است.

بررسی‌ نخستین‌ کتاب‌های‌ چاپی‌ نشان‌ می‌دهد که‌ دولت‌ وقت‌ از فناوری‌ چاپ‌ در جهت‌ مقاصد خود استفاده‌ می‌کرده‌ است‌. کتاب‌ها عمدتاً تاریخی‌، دینی‌، ادبی‌، یا در جهت‌ ترویج‌ اصول‌ بهداشتی‌، ترویج‌ جنبه‌هایی‌ از حیات‌ مدنی‌ و فرهنگ‌ زندگی‌ اجتماعی‌ جدید بوده‌ است. در سال ۱۲۴۰، حدوداً ۷ سال‌ پس‌ از تأسیس‌ چاپخانه‌ در تبریز، میرزا زین‌العابدین‌ به‌ امر فتحعلی‌شاه‌ به‌ تهران‌ احضار و به‌ تأسیس‌ چاپخانه‌ و چاپ‌ کتاب‌ مأمور شد.

 

گروه چاپ و تبلیغات طرح و نقش (هنر مدرن) با بیش از 18 سال سابقه در زمینه چاپ و تبلیغات، با تکیه بر افراد متخصص و ماشین آلات مدرن و با ارائه سرویس های جامع تبلیغات و چاپ قادر است ایده ها و خواسته های تجاری شما را به صورتی عملیاتی پیاده سازی نماید. باعث افتخار ما خواهد بود تا بتوانیم مجری و مشاور در زمینه  رشد و پیشرفت تجاری شما باشیم. جهت مشاوره با کارشناسان ما لطفا تماس حاصل فرمایید.


 این مقاله زیر مجموعه خدمات چاپ می باشد.


 کلمات کلیدی: گروه چاپ و تبلیغات طرح و نقش، صنعت چاپ، چاپ، چاپخانه، چاپ سربی، صنعت چاپ جهان، صنعت چاپ ایران، اختراع، کاغذ،اشپیل فوگل، یوهانس گوتنبرگ،تاریخ، تاریخچه، فنون چاپ، چاپ سنگی، چاپ سربی

فهرست مقالات